O WYSPACH, PUZZLACH I SKRYBIE
Twórczości Georgesa Pereca poświęcono niezliczoną ilość tekstów krytycznych, esejów i prac naukowych. Wśród najważniejszych warto wymienić monografię „The Poetics of Experiment. A Study of The Work of Georges Perec” autorstwa Warrena Motte’a, biografię „Georges Perec. Life In Words” Davida Bellosa oraz krytyczne dzieła takich „perekologów”, jak Bernard Magné, Philippe Lejeune, Manet van Monfransa, Michel Sirvent. Także w środowisku polskich literaturoznawców Perec cieszy się dużą popularnością. Teksty dołączone do jego kolejnych powieści wydawanych w Serii Potencjalnej, eseje zamieszczone w „Literaturze na Świecie” (ze szczególnym uwzględnieniem nr 11-12/1995) oraz liczne prace takich badaczy, jak Anna Wasilewska, Wacław Rapak, Jerzy Franczak czy Jacek Olczyk to tylko niewielka część „perekologii” tworzonej w naszym kraju. W zeszłym roku do, dostępnych w Polsce, ważnych odczytań dzieła Pereca dołączyła monografia pisarza autorstwa Claude’a Burgelina.
Choć powieści Pereca same w sobie stanowią satysfakcjonującą lekturę, to w podróż po tworzonej przez Francuza literaturze najlepiej wybrać się z przewodnikiem. Przymusy, które narzuca sobie autor, odwołania do własnej biografii, historii literatury i dialog, w jaki wchodzą ze sobą jego kolejne teksty to źródło wielkiej przyjemności i szkoda by było ją tracić przez brak szczegółowej wiedzy. Trudno znaleźć lepszego przewodnika po świecie Pereca niż Burgelin. Autor monografii jest nie tylko pasjonatem twórczości oulipowca, ale także przyjaźnił się z nim, jego żoną i jego kuzynką Elą Bienenfeld, dzięki czemu świetnie orientuje się w autobiograficznych wątkach twórczości pisarza. Praca Burgelina została wydana we Francji w 1988 roku i silnie wpłynęła na teksty późniejszych badaczy. Paweł Jasnowski, autor posłowia, uważa nawet, że „dzieło Pereca zrosło się z odczytaniem Burgelina” (s. 268). To rodzi pytanie czy „Georges Perec” Burgelina może odkryć coś przed odbiorcą oczytanym w tekstach na temat twórczości autora i znającego jego biografię. Nie bawiąc się w niepotrzebny suspens, szybko odpowiem, że tak. Puzzle, które Perec pozostawił po sobie, pozwalają tworzyć niemal nieskończoną liczbę połączeń, dzięki czemu każdy odbiorca może je ułożyć w nieco inny sposób. Choć wiele spostrzeżeń Burgelina jest znanych z późniejszych opracowań, to lektura tej pracy pozwala odkryć wiele nowych wątków i tematów, które mogły umknąć uwadze najuważniejszego czytelnika. Choć Burgelin miał dostęp do mniejszej ilości materiałów niż współczesny czytelnik – powieści „Kondotier” i „Zamach w Sarajewie” były wówczas uważane za zaginione – to jego uwagi pozostają świeże i trafne. Holistyczne podejście do twórczości Pereca, rzetelne opisanie jego dzieł oraz wiele trafnych uwag na temat jego pisarstwa czynią z opracowania Burgelina tekst źródłowy dla wszystkich potencjalnych badaczy twórczości autora „Rzeczy”.
Podróż przez dzieło Pereca zaczyna się od naszkicowania jego biografii jako pisarza i czytelnika. Choć w jednej z najczęściej cytowanych wypowiedzi, zamieszczonej też na okładce monografii, Perec podkreśla, że „nigdy nie napisał dwóch jednakowych książek”, Burgelin do wszystkich prac twórcy ma stosunek całościowy – traktuje je jak wyspy jednego archipelagu lub puzzle należące do tej samej układanki. Badacz zwraca uwagę przede wszystkim na ścisłe relacje łączące kolejne powieści oraz stałe motywy i elementy biograficzne powracające w twórczości Francuza. Burgelin analizuje najbardziej znane powieści Pereca: „Życie. Instrukcja obsługi”, „W czyli wspomnienie z dzieciństwa”, „Rzeczy” i „Człowieka, który śpi” oraz tytuły mniej znane: powieści lipogramatyczne, omawiane najczęściej, zupełnie niesłusznie, jako formalne ciekawostki, czyli „Znikanie” i „Powracające”; utwory nieprzetłumaczone na język polski, takie jak „Cóż to za rowerek z chromowaną kierownicą w głębi podwórza”, „Przestrzenie”, „Mroczny sklepik – 124 sny” i „Opowieści z Ellis Island”. Poza tym, w ramach dopełnienia tematów pojawiających się przy interpretacji najbardziej znanych dzieł, Burgelin omawia także eseje Pereca (w Polsce dostępne w zbiorze „Urodziłem się. Eseje”), jego dramaty, „Gabinet kolekcjonera”, „Pamiętam że”, teksty pisane do „Cause commune” oraz projekt pisma „La Ligne générale”.
Pierwszym kluczem, którym Burgelin otwiera drzwi do tajemnicy pisarstwa Pereca, jest biografia autora i jego miłość do literatury oraz samych słów i liter. Punktem zwrotnym w życiu pisarza była utrata rodziców. Matka i ojciec Pereca „zniknęli”, gdy miał on zaledwie kilka lat. Wojenna trauma, brak korzeni oraz problem pamięci i tożsamości to motywy, które często powracają w dziełach autora. O tym doświadczeniu opowiadają „W albo wspomnienie z dzieciństwa” oraz „Znikanie”, w którym zniknięcie litery „e” jest metaforą zniknięcia rodziców z życia Pereca. Burgelin wyczerpująco, lecz z szacunkiem dla prywatności Pereca, omawia ten aspekt jego pracy. Psychoanalizie nie jest poddawany sam autor, tylko jego dzieła, choć Burgelin zwraca też uwagę na osobowość i charakter pisarza, zdradzając czytelnikowi szczegóły z jego prywatnego życia, które pozwalają „pełniej” zrozumieć jego twórczość.
Według Burgelina pisarstwo było dla Pereca projektem autobiograficznym, sposobem na konstruowanie własnego życia i uratowanie go. Literatura to miejsce, które w przeciwieństwie do życia jest „trwałe”. Pisząc Perec przede wszystkim „zaświadcza” (Burgelin 2014: 163) o istnieniu, „rejestruje, chroni szyfry i litery alfabetu codzienności” (Burgelin 2014: 147). Pisanie chroni autora przed przemijaniem i okrucieństwem rzeczywistości.
